ΜΕΓΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ

16. Μέγας Βασίλειος: ένας κορυφαίος ιεράρχης

Στην ενότητα αυτή θα πάρεις πληροφορίες (για):

• τη ζωή και τη δράση του Μεγάλου Βασιλείου
• το θεολογικό και το κοινωνικό του έργο.

Μ. Βασίλειος Μονή Ζωοδόχου Πηγής, Πάτμος 17ος αι.

Τα χρόνια που ακολούθησαν την Α' Οικουμενική Σύνοδο ήταν δύσκολα. Η αίρεση του Αρείου επιβίωνε και τα κοινωνικά προβλήματα στην αυτοκρατορία αυξάνονταν. Τότε εμφανίστηκε μια δυναμική προσωπικότητα στην Εκκλησία, η οποία αγωνίστηκε για την επίλυση των προβλημάτων και την οργάνωση της εκκλησιαστικής ζωής: ο Μέγας Βασίλειος.

α. Αγάπη για τον άνθρωπο, δύναμη και φως από την Καππαδοκία

Ο Μ. Βασίλειος γεννήθηκε το 330 μ.Χ. στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Καταγόταν από οικογένεια πλούσιων γαιοκτημόνων, με μάρτυρες στο παρελθόν της. Ο πατέρας του, Βασίλειος, ήταν ρητοροδιδάσκαλος (δικηγόρος) στη Νεοκαισάρεια του Πόντου. Τον νεαρό Βασίλειο μύησαν στην παράδοση και στο φρόνημα της Εκκλησίας η μητέρα του Εμμέλεια και η γιαγιά του Μακρίνα.

Ο Μ. Βασίλειος φοίτησε πρώτα στην Καισάρεια και κατόπιν στις σχολές της Κωνσταντινούπολης και της Αθήνας. Οι σπουδές του, με εξαιρετικές επιδόσεις, περιελάμβαναν φιλοσοφία, ιστορία, την αστρονομία, τη γεωμετρία, αριθμητική και ιατρική. Το 356 μ.Χ. ο Μ. Βασίλειος επέστρεψε στην πατρίδα του και εργάστηκε ως δικηγόρος. Η κλίση του προς το μοναχικό βίο τον οδήγησε να επισκεφτεί τα μοναστήρια της Αιγύπτου, για να γνωρίσει από κοντά το μοναχισμό. Όταν επέστρεψε από το ταξίδι του, μοίρασε την περιουσία του στους φτωχούς και έγινε ασκητής στον Ίρι ποταμό μαζί με το φίλο του Γρηγόριο από τη Ναζιανζό, τον μετέπειτα μεγάλο Πατέρα της Εκκλησίας, Γρηγόριο Θεολόγο.

Αυτό κάνουν οι πλούσιοι. Μαζεύουν τα αγαθά που είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους και τα θεωρούν αποκλειστικά δικά τους... Αν αυτός που απογυμνώνει τον ντυμένο ονομάζεται λωποδύτης, αυτός που δεν ντύνει το γυμνό, αν και μπορεί να το κάνει, δεν είναι το ίδιο; Το ψωμί που φυλάς στην αποθήκη σου είναι του φτωχού. Τα ρούχα που κρατάς κρυμμένα στην αποθήκη σου είναι του γυμνού. Τα υποδήματα που σαπίζουν αχρησιμοποίητα είναι του ξυπόλυτου. Τα χρήματα που κρύβεις βαθιά στη γη είναι του φτωχού. Λοιπόν, τόσους αδικείς, όσους θα μπορούσες να βοηθήσεις και το αρνήθηκες

(Εις το «καθελώ μου τας αποθήκας», Β.Ε.Π.Ε.Σ. τόμ. 54, εκδ. Απ. Διακονίας, Αθήνα 1976, σελ. 64-65, 7-8).

Το 363 μ.Χ. χειροτονήθηκε πρεσβύτερος στην Καισάρεια και άρχισε τη δημόσια δράση του. Οργάνωσε τις μοναστικές κοινότητες και συνέταξε ασκητικά κείμενα. Συμπαραστεκόταν πνευματικά και δυναμικά στους πιστούς, όταν η κρατική εξουσία τους αδικούσε. Στο λιμό του 367/8 μ.Χ. ο Μ. Βασίλειος αναδείχτηκε σε αληθινό πατέρα, δίχως διάκριση για χριστιανούς, εβραίους και εθνικούς. Έπεισε τους πλούσιους να ανοίξουν τις αποθήκες τους για να σιτίσουν τους φτωχούς˙κατασκεύασε καταυλισμούς για τους ασθενείς και τους εξαθλιωμένους˙ διοργάνωσε εράνους και συσσίτια και εργαζόταν άλλοτε ως γιατρός και άλλοτε ως απλός χειρώνακτας εργάτης.

Δείτε, λοιπόν, πώς οι δικές μας αμαρτίες άλλαξαν και τη φύση, ακόμη και το κλίμα έγινε εχθρικό. Ο Χειμώνας δεν είναι υγρός και ξερός, αλλά γεμάτος παγωνιά και χωρίς χιόνια και βροχές. Η Άνοιξη έχει ζέστη, όχι όμως τις απαιτούμενες βροχές. Η ζέστη και το κρύο ξεπέρασαν τα φυσιολογικά όρια και βλάπτουν θανάσιμα τους ανθρώπους. Ποια είναι, λοιπόν, η αιτία αυτής της αταξίας και αναστάτωσης; Από πού προέρχονται τα καινοφανή αυτά φαινόμενα; Ως μυαλωμένοι άνθρωποι ας ερευνήσουμε. Μήπως ο κυβερνήτης του κόσμου δεν υπάρχει; Μήπως ο αριστοτέχνης Θεός λησμόνησε την Πρόνοιά Του;… Σώφρων άνθρωπος δεν μπορεί να το υποστηρίξει. Αντίθετα, είναι ολοφάνερες οι αιτίες τους. Αν και κερδίζουμε, δε δίνουμε τίποτα σε κανέναν. Αν και επαινούμε τις ευεργεσίες, τις στερούμε από αυτούς που τις χρειάζονται. Αν και ελευθερωθήκαμε, είμαστε άσπλαχνοι απέναντι στους δούλους. Όταν πεινάμε, τρώμε, αλλά περιφρονούμε το φτωχό. Αν και ο Θεός είναι πλούσιος χορηγός, είμαστε σφιχτοχέρηδες και αδιάφοροι στις ανάγκες των φτωχών… Οι αποθήκες μας είναι γεμάτες από αγαθά, αλλά δεν ελεούμε αυτόν που στενάζει από τη δυστυχία. Γι' αυτό και η δίκαιη κρίση μας απειλεί. Γι' αυτό και ο Θεός δεν ανοίγει το χέρι Του. Εμείς αποκλείσαμε την αγάπη προς τον διπλανό μας ως αδελφό μας. Γι' αυτό και τα χωράφια μας είναι ξερά, γιατί πάγωσε η αγάπη ανάμεσά μας (Ομιλία εν λιμώ και αυχμώ, Β.Ε.Π.Ε.Σ. τόμ. 54, εκδ. Απ. Διακονίας, Αθήνα 1978, σσ. 78, 79). Αυτός που αγαπάει τον συνάνθρωπό του δεν κατέχει τίποτε περισσότερο από αυτόν… Όσο κάποιος πλεονάζει στον πλούτο, τόσο υστερεί στην αγάπη (Προς τους πλουτούντας, Β.Ε.Π.Ε.Σ. τόμ. 54, εκδ. Απ. Διακονίας, Αθήνα 1976, σελ. 67, 1). Ο Μ. Βασίλειος εξελέγη αρχιεπίσκοπος Καισαρείας το 370 μ.Χ. και σύντομα συγκρούστηκε με την κρατική εξουσία που θέλησε να επιβάλλει στην Εκκλησία τις απόψεις του Αρείου. Διώχτηκε, συκοφαντήθηκε και απειλήθηκε η ζωή του. Αντιμετώπισε, όμως, τις δυσκολίες με σθένος και υπομονή. Το 372 μ.Χ. κτίζει τη «Βασιλειάδα», ένα τεράστιο συγκρότημα κτιρίων που περιελάμβανε νοσοκομείο, γηροκομείο, ορφανοτροφείο, σχολεία και ναό. Πάντα φρόντιζε για τα συμφέροντα των εργαζομένων, των αδικημένων και των χηρών. Ασκητικός και ολιγαρκής, φιλάσθενος και αποκαμωμένος από τη διαρκή εργασία ο Μ. Βασίλειος αρρώστησε και την 31η Δεκεμβρίου του 378 μ.Χ. πέθανε. Κηδεύτηκε την 1η Ιανουαρίου του 379 μ.Χ. με πρωτοφανείς εκδηλώσεις τιμής και σεβασμού. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του την ίδια μέρα. β. Ένας Ιεράρχης απέναντι στον κόσμο της αδικίας Η κοινωνική ζωή βρισκόταν στο κέντρο του ενδιαφέροντος του Μ. Βασιλείου. Θεωρούσε τον άνθρωπο ως κατ' εξοχήν κοινωνική ύπαρξη και έδινε μεγάλη σημασία στις κοινωνικές του σχέσεις. Η κοινωνική ζωή στο Χριστιανισμό, κατά το Μ. Βασίλειο, είναι η εφαρμογή της αγάπης του Θεού στις ανθρώπινες σχέσεις. Όπως ο Θεός αγαπάει τους ανθρώπους, οφείλει να αγαπάει και ο κάθε άνθρωπος τον άλλο. Μέσα στην κοινωνία και στις σχέσεις που διαμορφώνονται, προσκαλείται ο άνθρωπος, ως πρόσωπο, να ζήσει μαζί με τους συνανθρώπους του με γνώμονα την αγάπη που όλα τα μοιράζεται και όλα τα συγχωρεί.

Τρεις Ιεράρχες (από αριστερά, Μέγας Βασίλειος, Ιωάννης Χρυσόστομος, Γρηγόριος Θεολόγος). 16ος αι. Αρχαιολογικό Mουσείο Τιράνων, Αλβανία. Ο Μ. Βασίλειος εδραίωσε με το έργο του το πρότυπο της κοινοκτημοσύνης. Ό,τι ανήκει σ' έναν άνθρωπο ανήκει και στον πλησίον του. Αυτή, βέβαια, η στάση απαιτεί την ελεύθερη συγκατάθεση του ανθρώπου και δεν μπορεί να προέρχεται από κανενός είδους καταναγκασμό. Αλλά και η εργασία του ανθρώπου δεν πρέπει να αποβλέπει στην εξυπηρέτηση του στενού ατομικού συμφέροντος. Ο Μ. Βασίλειος τόνιζε ότι όποιος επιθυμεί την τελειότητα οφείλει «να εργάζεται νυχθημερόν για να βοηθάει αυτούς που έχουν ανάγκη». Η τέλεια κοινωνία, κατά τον Μ. Βασίλειο, προέρχεται από την πνευματική αλλαγή των ανθρώπων και δεν είναι αποτέλεσμα κοινωνικών συστημάτων, όσο εξελιγμένα ή δίκαια και αν είναι αυτά. Γι' αυτό το λόγο ο Μ. Βασίλειος παρενέβαινε, όπου χρειαζόταν, για να βοηθήσει ανθρώπους που έπασχαν. Καταδίκαζε όσους εκμεταλλεύονταν τους συνανθρώπους τους και πλούτιζαν από τις συμφορές των άλλων. Καυτηρίαζε την ακόρεστη επιθυμία για πλουτισμό. Στηλίτευε την αδικία και κατέκρινε τις διακρίσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Μ. Βασίλειος οργάνωσε και το μοναχικό βίο. Έβλεπε στη μοναστική ζωή να συμπυκνώνονται οι αρχές της αληθινής χριστιανικής ζωής. Η ενότητα των μοναχών και η σύμπνοια που πρέπει να τους διακατέχει (κείμενο Ασκητικών Διατάξεων «τελειότατη κοινωνία… πολλούς») προβλήθηκαν από τον Μ. Βασίλειο και για την κοινωνική ζωή των χριστιανών στις πόλεις. Τελειότατη κοινωνία ονομάζω αυτήν, όπου έχει καταργηθεί η ιδιοκτησία, έχουν εκλείψει οι προσωπικές διαφορές και έχουν εξαφανιστεί οι έριδες και οι φιλονικίες. Είναι η κοινωνία, όπου όλα είναι κοινά, οι ψυχές, οι γνώμες, τα σώματα, και όλα εκείνα με τα οποία τρέφονται τα σώματα. Κοινός είναι ο Θεός, κοινή η ευσέβεια, κοινή η σωτηρία, κοινά τα αγωνίσματα, κοινοί οι πόνοι, κοινά τα στεφάνια της δόξας. Οι πολλοί ένας είναι και αυτός ο ένας δεν υπάρχει μόνος του, αλλά ζει μέσα στους πολλούς (Ασκητικές Διατάξεις, Β.Ε.Π.Ε.Σ. τόμ. 57 σσ. 42-43, 1). γ. Οι επιστολές του Μ. Βασιλείου: εικόνα ενός Μεγάλου Πατέρα της Εκκλησίας Το συγγραφικό έργο του Μ. Βασιλείου είναι μεγάλο και περιλαμβάνει έργα δογματικά, ποιμαντικά, ομιλίες και επιστολές. Ο Μ. Βασίλειος έγραψε περισσότερες από 300 επιστολές με ένα ευρύ θεολογικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Με τις επιστολές του προτρέπει, συμβουλεύει, διδάσκει και καθοδηγεί. Ο Βασίλειος αναδείχτηκε με το συγγραφικό του έργο σε ευαίσθητο εκκλησιαστικό ηγέτη. Διακρίνεται για τη διορατικότητα και την αποφασιστικότητα, τη σύνεση και την εργατικότητά του. Προσέφερε την πολύτιμη βοήθειά του προς όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως εθνικότητας, θρησκείας, κοινωνικής τάξης, φυλετικής ή άλλης διάκρισης. Συγχρόνως, με κριτήριο την ορθή πίστη αγωνίζεται με όλες του τις δυνάμεις για την οργάνωση και την ενότητα της Εκκλησίας.

Βυζαντινές λαξευτές εκκλησίες στην Καππαδοκία. ΥΠΟΓΡΑΜΜΙΖΩ ΚΑΙ ΘΥΜΑΜΑΙ Ο Μ. Βασίλειος οικοδόμησε την «Βασιλειάδα» και οργάνωσε το μοναχικό βίο. Η θεολογία του έχει ως κέντρο τον άνθρωπο που υποφέρει και καταπιέζεται. Ο Μ. Βασίλειος πρόβαλε τις αρχές της κοινοκτημοσύνης και της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων. Οι επιστολές του Μ. Βασιλείου ερμηνεύουν και δίνουν λύσεις σε φλέγοντα εκκλησιαστικά, κοινωνικά, ηθικά και δογματικά ζητήματα.