Ποιό εἶναι τό λειτουργικό καί θεολογικό νόημα τῶν ἕξι ψαλμῶν τοῦ Ὄρθρου; Γιατί βρίσκονται σ’αὐτήν τήν τόσο πρώϊμη θέση τοῦ ὄρθρου καί διαβάζονται διαδοχικῶς; Πότε ἱστορικά ἀναπτύχθηκε ὁ ὄρθρος;

Α[25]   Ὁ Ἑξάψαλμος ἀποτελεῖ ἐκλογή ἕξι ψαλμῶν τοῦ ψαλτηρίου τοῦ Δαβίδ οἱ ὁποῖοι διαβάζονται στήν ἀρχή τοῦ ὄρθρου σά μιά προεισαγωγή τῆς ἀκολουθίας.

Ἐπειδή ὅμως ὁ ὄρθρος ἐντάσσεται στήν εὐρύτερη κατηγορία τῶν ἀκολουθιῶν τῆς Ἐκκλησίας μας ἀξίζει ἀρχικά νά παραθέσουμε τούς λόγους τοῦ Ἁγίου Συμεών, ἀρχ/που Θεσσαλονίκης γιά τό βαθύτερο θεολογικό  νόημα τῶν ἀκολουθιῶν τῆς Ἐκκλησίας μας.

Λέει λοιπόν ὅτι τό μεσονυκτικό γίνεται τά μεσάνυχτα ἐξαιτίας τοῦ ἥσυχου καί εἰρηνικοῦ νοός, ἐκφράζοντας α) τήν πίστη μας στήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ ἀλλά καί τῆς δικῆς μας β) τήν Δευτέρα Παρουσία τήν ὁποία προσμένουμε καί κατά τήν ὁποία θά μᾶς ξυπνήσει ὁ Χριστός σά νά βρισκόμαστε σέ βαθύ θανάσιμο ὕπνο.

Στόν ὄρθρο  συνέχεια ,  ἐπειδή ἀποτελεῖ προεισαγωγική ἐωθινή προσευχή, δέν ἀνάβουν πολλά φῶτα. Ἀποτελεῖ εὐχαριστία στό Θεό ὁ ὁποῖος δημιούργησε τό φῶς , ἔλυσε τό σκότος τῆς πλάνης καί μᾶς προξένησε τό φῶς τῆς εὐσεβείας. Αὐτό τό τρίπτυχο ἐκφράζεται σαφέστερα μέσα ἀπό τούς ἐπιλεγμένους ἕξι ψαλμούς τοῦ Δαβίδ.

Πρίν ἀπό τούς ψαλμούς αὐτούς προηγεῖται ὁ ὕμνος τῶν ἀγγέλων ¨Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῶ καί ἐπί γῆς εἰρήνη¨ τρεῖς φορές ,εἰς τῦπον τῆς Ἁγίας Τριάδος,πού ἀκούσθηκε κατά τή γέννηση τοῦ Σωτῆρος, ἀκολουθεῖ τό ¨Κύριε τά χείλη μου ἀνοίξεις καί τό στόμα μου ἀναγγελεῖ τήν αἴνεσίν σου¨,δύο φορές καί κατόπιν οἱ ἕξι ψαλμοί.

Διά τῶν ψαλμῶν αὐτῶν ὁ δεόμενος πιστός

εἴτε ἐκφράζει τή σταθερή ἐλπίδα αὐτοῦ στό Θεό-ψαλμός 3,

εἴτε θρηνεῖ γιά τίς ἁμαρτίες του-ψαλμός 37,

εἴτε δέεται ζητώντας παραμυθία-ψαλμός 62,

καί ἀπαλλαγή ἀπό τίς συμφορές -ψαλμός 87,

εἴτε ἐπικαλεῖται τήν εὐλογία τοῦ Θεοῦ-ψαλμός 102,

καί τή βοήθεια Αὐτοῦ-ψαλμός 142.

Ἡ πρώτη ὥρα μαζί μέ τόν Ὄρθρο ἀποτελεῖ ὑμνολογία στό Θεό . Ἐδῶ γίνεται λόγος γιά τόν Ἥλιο τῆς Δικαιοσύνης καί τόν Παράδεισο.

Τήν τρίτη ὥρα ὑμνοῦμε τό Θεό εἰς τιμήν τῆς Ἁγίας Τριάδος .

Τήν ἕκτη ὥρα ὑμνοῦμε τή σταύρωση τοῦ Χριστοῦ,ἀφοῦ ἐκείνη τήν ὥρα τόν σταύρωσαν.

Τήν ἐνάτη ὥρα παρέδωσε ὁ Κύριος τήν ψυχή Του. Ἡ γῆ σείσθηκε, τά μνημεῖα ἄνοιξαν , πολλά σώματα ἠγέρθηκαν . Εὐχαριστοῦμε τό Χριστό  ὁ ὁποῖος προσέφερε τίς ψυχές μας στά χέρια τοῦ Πατέρα.

Ὁ ἑσπερινός ὕμνος δείχνει τήν δοξολογία μας πρός τόν Κτίστη.

Ἄς δοῦμε ὅμως τώρα εἰδικότερα τό πῶς προέκυψε ἡ ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου.

Ἡ ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου κληροδοτήθηκε στήν Ἐκκλησία μας ἀπό τήν Ἰουδαϊκή  Συναγωγή.  Ἀπαρτιζόταν ἀπό ψαλμούς,ὠδές,ἀναγνώσεις καί εὐχές.

Στή συνέχεια  κατά τούς τρεῖς πρώτους μεταχριστιανικούς αἰῶνες ἐξελίχθηκε ἀπό Ἱεροσολυμῖτες μοναχούς . Διαβαζόταν ἀρχικά στό ναό τῆς Ἀναστάσεως στά Ἱεροσόλυμα ἀπ’ὅπου διαδόθηκε στόν ὑπόλοιπο χριστιανικό κόσμο διά μέσῳ προσκυνητῶν. Ἀπό τό Ὁδοιπορικό κάποιας μοναχῆς Αἰθερίας, Ἰσπανικῆς καταγωγῆς κατά πᾶσαν πιθανότητα, ἐπισκέπτριας τῶν Ἁγίων Τόπων, πληροφορούμαστε λεπτομερέστερα γιά τό τελετουργικό  τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου. Ἀκόμη ὅμως λεπτομερέστερη περιγραφή τοῦ μοναχικοῦ τύπου τοῦ Ὄρθρου τῆς Κυριακῆς ὅπως ἐτελεῖτο τόν 7ο αἰώνα στό ὄρος Σινᾶ μαθαίνουμε ἀπό τούς ἀββάδες Ἰωάννη καί Σωφρόνιο «...καί μετά τόν ἑξάψαλμο καί εἰπόντες τό Πάτερ ἡμῶν ἠρξάμεθα τούς ψαλμούς ἀνέτως...».  Ἀπό τή διήγηση αὐτή προκύπτει ὅτι τουλάχιστον ἀπό τόν 7ο αἰώνα ἡ ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου ἀποτελεῖτο ἀπό τόν Ἑξάψαλμο, τά ψαλμικά ἡμιστίχια , τά καθίσματα, τίς ὠδές , τούς ψαλμούς,τούς αἴνους,τήν δοξολογία.

Ἐπιλέχθηκαν λοιπόν  οἱ συγκεκριμένοι ψαλμοί 3, 37, 62, 87, 102, 142 ἐπειδή ἀναφέρονται περισσότερο καί χαρακτηριστικότερα στό θρῆνο γιά τήν ἁμαρτία , στή συνειδητοποίησή της, στήν ἱκεσία πρός τόν Θεό γιά τήν ἐπίτευξη τῆς γεμάτης ἐλέους συγχωρητικότητάς Του καί στήν εὐχαριστία γιά τήν ἀνταπόκρισή Του. Αύτές εἶναι οἱ ἀπαραίτητες προϋποθέσεις γιά νά μπεῖ κάποιος στή Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν πού ἀποτελεῖ καί τόν κύριο σκοπό τῆς Θείας Λειτουργίας πού ἕπεται.

Τά ὅσα λέει ὁ Δαβίδ γίνονται προσευχή γιά τόν κάθε  ταπεινά συντετριμμένο ἄνθρωπο πού ἐπιζητᾶ πρωτίστως τή Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. Μέ ἄλλα λόγια στό πρόσωπο τοῦ Δαβίδ βλέπουμε τόν ἑαυτό μας ἔτσι ὅπως θά ἔπρεπε νά εἶναι ἔναντι τοῦ Θεοῦ-κατά τήν ἡμέρα τῆς κρίσεως- ἐνώπιον τοῦ ὁποίου καθημερινά ἁμαρτάνουμε.  Γι’αὐτό καί κατά τόν Ἑξάψαλμο συναισθανόμενοι τή σοβαρότητα τῆς Λειτουργίας ἀλλά καί τῆς συγκεκριμένης στιγμῆς στεκόμαστε ὄρθιοι, ἐπειδή στεκόμαστε ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ-Κριτῆ.

Σύμφωνα μέ τήν ἑρμηνεία τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου ἀλλά καί βάσει τῶν ἑρμηνευτικῶν σχολίων τοῦ Ἀρχ/του Ἰωήλ Γιαννακοπούλου σημειώνουμε τά ἑξῆς ὡς πρός τό θεολογικό νόημα τοῦ Ἑξαψάλμου:

Μέ τόν ψαλμό 3 θέλει νά δείξει ὅτι ἄν καί ἔνοχος ὁ προφητάναξ Δαβίδ, κυνηγημένος ἀπό τό γιό του Ἀβεσσαλώμ γιά τό διπλό του ἁμάρτημα δέ χάνει τό θάρρος του ἀλλά προσεύχεται πρός τόν Θεό καί μάλιστα πρωϊ. Βασικά μέρη τοῦ ψαλμοῦ εἶναι ἡ ἀπελπισία τοῦ Δαβίδ , ἡ ἐλπίδα του πρός τόν Θεό, ἡ ἠρεμία του ἐξαιτίας αὐτῆς τῆς ἐλπίδας καί ἡ προσευχή του γιά τή σωτηρία του.

Μέ τόν ψαλμό 37 παρουσιάζονται οἱ σωματικοί καί ψυχικοί πόνοι τοῦ Δαβίδ .Ὁ παρών ψαλμός ἦταν λειτουργικός. Ψαλλόταν κατά τήν ὥρα τῆς προσφορᾶς τῆς ἀναιμάκτου θυσίας. Τό συγκεκριμένο ψαλμό συνέθεσε ὁ Δαβίδ ἐξ ἀφορμῆς τῶν ἀμαρτημάτων του κατά τήν ἐπανάσταση τοῦ Ἀβεσσαλώμ. Ἀναγνωρίζει ὅμως τή δικαιοτάτη τιμωρία του καί ὑπομένει καρτερικά τούς πόνους του.

Ὅταν ἦταν φυγάς καί κυνηγημένος ἀπό τόν Ἀβεσσαλώμ στήν ἔρημο τῆς Ἰουδαίας συγγράφει τόν 62 ψαλμό. Ἐδῶ παρακαλεῖ τόν Θεό νά τόν βοηθήσει. Θέλει νά λυτρωθεῖ ἀπό τούς κινδύνους καί νά ἐξοντωθοῦν οἱ ἐχθροί του. Καί αὐτός ὁ ψαλμός ὅπως μαρτυροῦν οἱ Ἀποστολικές Διαταγές εἶναι πρωϊνή προσευχή τῶν Χριστιανῶν.  Διδάσκει μέ αὐτόν τόν ψαλμό τόν ὑπερβολικό ἔρωτα πού εἶχε στόν Θεό. Προφητεύει καί τόν ἀφανισμό πού ἐπρόκειτο νά λάβουν οἱ διώκοντες αὐτόν. Ἁρμόζει δέ ὁ ψαλμός αὐτός καί σέ μᾶς τούς Χριστιανούς διότι ὅταν καί ἐμεῖς βρισκόμαστε  στήν ἐρημιά τῶν ἡδονικῶν τοῦ κόσμου πραγμάτων καί ἔχουμε διάπυρο ἔρωτα πρός τόν Θεό , τότε ἐξολοθρεύονται οἱ ὁρατοί καί ἀόρατοι ἐχθροί μας καί δέν μποροῦν σέ τίποτε νά μᾶς βλάψουν. Ὁ ψαλμός αὐτός ἀναφέρεται ἐπίσης στήν ψυχή πού εἶναι ἔρημη παντός ἀγαθοῦ , ἐπιστρέφει ὅμως ὕστερα στόν Πλάστη της διά τῆς χάριτος τοῦ Χριστοῦ.

Ὁ ψαλμός 87 εἶναι ὁ θλιβερότερος ὅλων τῶν ψαλμῶν .Εἶναι μιά ἁλυσίδα στεναγμῶν καί ὁλολυγμῶν πού τελειώνει ἀπότομα μέ πίκρα.  Ὁ Δαβίδ βρίσκεται σέ ἀδιέξοδο. Πολλοί πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας τόν ἐφήρμοσαν ὡς σύμβολο τοῦ πάθους  τοῦ Σωτῆρος μας. Αὐτός ὁ ψαλμός προφητεύει γιά τόν θάνατο τοῦ Χριστοῦ καί γιά τήν εἰς Ἅδου κάθοδό Του.

Ὁ ψαλμός 102 παρουσιάζει τόν Κύριο μακρόθυμο καί πολυέλεο. Ψαλμός λεπτός, συγκινητικός , ὑπέροχος πού προδίδει ἄνθρωπο μεγάλης πίστεως καί εὐαγγελικῆς ἐλπίδας. Ἐπίσης μέ αὐτόν τόν ψαλμό καλοῦνται ὅλα τά δημιουργήματα νά ὑμνήσουν τόν Κύριο. Εἶναι εὐχαριστήριος ὕμνος πρός τόν Θεό.

Ἁρμόζει ἐπίσης καί στούς Ἰουδαίους πού ἀπελευθερώθηκαν ἀπό τούς Βαβυλωνίους καί εὐχαριστοῦν γι’αὐτό τόν Θεό. Περισσότερο ὅμως ἁρμόζει στούς ἐξ ἐθνῶν Χριστιανούς ἐπειδή ἐλευθερώθηκαν ἀπό πικρότερη σκλαβιά , τήν τῶν δαιμόνων, καί ἔλαβαν εὐεργεσίες περισσότερες ἀπό τούς Ἰουδαίους.

Μέ τόν 142 τέλος ψαλμό ἐκφράζει τή μετάνοιά του. Εἶναι ὁ ἕβδομος ψαλμός μετανοίας.Ὁ Δαβίδ βρίσκεται ὑπό τήν καταδίωξη τοῦ Ἀβεσσαλώμ καί ζητᾶ τήν ἀπαλλαγή ἀπό τούς ἐχθρούς του ἀλλά καί τήν ἁγία ζωή. Κυριαρχεῖ ὁ πόνος καί ἡ προσευχή. Ὁ ψαλμός αὐτός ἁρμόζει σέ ἐκείνους πού βρίσκονται σέ θλίψεις καί πειρασμούς. Ἀναφέρεται ἐπίσης καί στό πρόσωπο τῆς ἀνθρωπότητας , πού καταδιώκεται καί θλίβεται ἀπό τό σατανᾶ καί ἀπό τόν ὁποῖο εὔχεται νά ἀπαλλαγεῖ διά τῆς παρουσίας τοῦ Μονογενοῦς Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.

Ἔτσι λοιπόν καί ἐμεῖς τήν ἡμέρα τῆς κρίσεως ὡς κατηγορούμενοι γιά τίς ἁμαρτίες μας ἐνώπιον τοῦ Κριτῆ θά πρέπει νά εἴμαστε συντετριμμένοι καί τεταπεινωμένοι γι’αὐτές, ζητώντας τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ.